Michail Gorbatsjov is niet meer. Op 30 augustus jongstleden blies de voormalig wereldleider zijn laatste adem uit. Over de waarde van zijn nalatenschap zijn de meningen verdeeld. Waar men het wel over eens is is dat de man de loop van de wereldgeschiedenis in grote mate heeft beïnvloed. Een held in het Westen in het algemeen en Duitsland in het bijzonder, maar verguisd in eigen land. In het Westen is mijn hem erkentelijk voor zijn rol in het beëindigen van de koude oorlog. Duitsland in het bijzonder is hem dankbaar voor het toestaan van die Anschluss. Echter, in Rusland verwijt men hem zich schuldig te hebben gemaakt aan landverraad: met prowesterse wanbeleid zou hij de Sovjet-Unie zowel politiek als economisch letterlijk naar de knoppen hebben geholpen. Vandaar dat de wereldleider van weleer niet eens een staatsbegrafenis gegund werd. Waarom men in het Westen warme gevoelens voor ʽGorbiʼ koestert is helder. Maar in hoeverre heeft hij zijn land naar de afgrond geholpen?
Michail Gorbatsjov kwam op 2 maart 1931 ter wereld in een boerenfamilie uit het dorpje Privolnoye, gelegen in de Noordelijke Kaukasus. Zijn familie heeft veel te lijden gehad. Zo zijn tijdens de holodomor twee van zijn ooms en een tante van vaderskant gestorven. Hierna volgde de grote zuivering (Stalin stabiliseerde zijn macht door al zijn politieke vijanden uit de weg te ruimen). In deze periode werden zijn beide grootvaders gearresteerd. Gedurende de oorlog was de school die junior bezocht enkele jaren gesloten, maar toen die weer opende blonk hij uit. Hij ging rechten studeren aan de Staatsuniversiteit Moskou. Gorbatsjov en zijn familie zijn dus zelf slachtoffer geweest van het Sovjetsysteem. Dat kan hem geïnspireerd hebben om het drastisch te hervormen.
Mede door de dure oorlog in Afghanistan draaide de economie van de Sovjet-Unie erg moeizaam. Alle zeilen moesten bijgezet worden om een bankroet te voorkomen. In tegenstelling tot hetgeen soms gedacht wordt was Gorbatsjov nooit van plan om ongebreideld neoliberalisme in te voeren. Wat hij voor ogen had was een Scandinavisch model, waarbij er ruimte was voor privé-initiatief maar met een overheid die bleef fungeren als vangnet voor de zwakkeren en bepaalde cruciale bedrijven in handen bleef houden. Niettegenstaande dat er in Rusland wel degelijk machtige elementen waren die wel oren hadden naar neoliberalisme.
Gorbatsjov zorgde voor persvrijheid, voerde de democratie in en hervormde de economie. Persvrijheid bracht echter niet de gehoopte renaissance van het communistische gedachtegoed, maar mondde in de praktijk uit op extreem hevige kritiek op het Sovjetsysteem. De hervorming van de economie bracht het slechtste van zowel kapitalisme als communisme naar buiten: doordat prijsreguleringen werden afgeschaft rezen de prijzen de pan uit maar omdat de bureaucratie in tact bleef konden communistische hoogwaardigheidsbekleders nieuw beleid dat hen niet persoonlijk bevoordeelde frustreren.
Omdat Gorbatsjov de deur op een kier zette voor het kapitalisme begonnen de Westerse elites hem op handen te dragen. De Westerse pers begon lierend over hem te berichten. Echter, alle alarmbellen hadden bij Gorbatsjov af moeten gaan toen hij in 1990 de Nobelprijs voor de Vrede ontving, want dat was in deze een cynische politieke prijs. Daar kwam Gorbatsjov op de harde manier achter toen hij in juli 1991 de G7 aandeed. Na het winnen van de Nobelprijs verwachtte hij een heldenontvangst en beloond te worden met de broodnodige investeringen uit het Westen. Maar in plaats daarvan werd hij ijskoud als een stout schooljongetje de les gelezen. Unaniem werd hij bedreigd door de leiders van de G7: als hij niet onmiddellijk economische shock therapy toe zou passen in de Sovjet-Unie dan zouden ze hem weer als een baksteen laten vallen. Dat is ook gebeurd.
Thuis werd Gorbatsjov weer zwaar onder druk gezet door communistische hardliners, die niets van Gorbi’s hervormingen wilden weten en op 19 augustus 1991 de klok terug trachtten te draaien middels een coup. Boris Jeltsin ontpopte zich in deze situatie tot held door op een tank te gaan staan. Hiermee bracht hij de dynamiek in werking die de coup deed mislukken. Tevens redde Jeltsin het leven van Gorbatsjov, maar vermoordde tegelijkertijd diens politieke carrière.
Jeltsin was als president van Rusland lager in rang dan de leider van de Sovjet-Unie. Maar daar zou spoedig verandering in komen. Na de mislukte coup was Gorbatsjov al zijn gezag kwijt en begon de ene na de andere staat zich af te scheiden van de Sovjet-Unie. Toen Jeltsin op 19 december 1991 aankondigde dat Rusland voortaan alle taken van de regering van de Sovjet-Unie over zou nemen (met uitzondering van defensie en kernenergie) was de Sovjet-Unie officieus ten grave gedragen. De Sovjetregering was een tandeloze tijger geworden. Het enige wat Gorbatsjov nog kon doen was aftreden. Hetgeen hij dan ook deed op 25 december 1991. De Sovjet-Unie bestond officieel nog zes dagen. Op 31 december 1991 werd het opgeheven.
Jeltsin werd de nieuwe lieveling van de Westerse elites, omdat hij wel bereid was de desastreuze economische shock therapy van Milton Friedman onmiddellijk toe te passen. De gevolgen zijn bekend. Nadat Jeltsin in 1991 de Sovjet-Unie staatkundig had weggevaagd, vernietigde hij in de daarop volgende jaren Rusland economisch. Gorbatsjov was wellicht van goede wil, maar hij zorgde wel voor een atmosfeer die de opkomst van een dronkenlap als Jeltsin mogelijk maakte. Dat nemen de Russen hem kwalijk. Dat hij ook voor vrijheid en democratie zorgde wordt dan niet meer relevant geacht.
DJEHUTI-ANKH-KHERU